Γράφει η Μαρία Καρδαρά
Ευωδιάζει κρίνων άρωμα η Παναγιά. Η εικόνα της μεγαλοπρεπής, “ντυμένη ” με λευκές, πλεκτές δαντέλες, Παναγιά του Πάθους, ως “φοβερά Προστασία ” του τόπου, στήριγμα και ελπίδα του κόσμου μας. Προσκυνάς τη Χάρη της και ένα γλυκό άρωμα κρίνου χαϊδεύει το πρόσωπό σου. Σκέφτεσαι ευωδιάζουν τα τριαντάφυλλα κάτω από την εικόνα της. Τα ακουμπάς και είναι πλαστικά..λες θάναι τα χρυσάνθεμα τα λευκά στα πολλά βάζα. Τα ακουμπά η φίλη σου και είναι πλαστικά..λες θα είχε χθές λειτουργία, της Αγ. Παρασκευής, ρωτάς σου απαντούν _ όχι λειτουργία έχουμε το Δεκαπενταύγουστο!, ο παπάς μας είναι άρρωστος στην Αθήνα..-και των κρίνων το άρωμα; ρωτάς.. σου απαντούν – η Εικόνα της ευωδιάζει! ήρθατε σπίτι της..όχι πάντα, αλλά συμβαίνει πολλές φορές!..όταν έχουμε λειτουργία κάποιες φορές μας χαμογελά, άλλες είναι θλιμμένη!.. σήμερα καίγεται το νησί μας, μια πλαγιά, δε προσεγγίζουν πυροσβεστικά, προσευχήθηκα να βρέξει..να σβήσει. – Έχει ήλιο, απάντησα και έφυγα στη θάλασσα. Ως να φτάσω στη ” μεγάλη άμμο ” η βροχή με μεγάλες στάλες, τρεχάτη , μας έλουσε όλους..και στο προφήτη Ηλία, πάνω από τα Λουτρά, σίγουρα έσβησε τη φωτιά που κατάκαιγε τα λιγοστά φρύγανα, αλίσφαγκους και θυμάρια..- είδες η Χάρη της, μου φώναξε η κυρά Αντωνία, όπως διάβαινα στο μικρό δρομάκι..Οι Κυθνιώτες είναι ευγενείς, φιλόξενοι, με βαθιά πίστη στη Παναγιά τους. Κάθε λοφάκι κ ένα ξωκλήσι, κάθε χωριό και 2 -3 εκκλησιές, φροντισμένες, ανοιχτές οι περισσότερες ολημερίς να προσκυνούν οι επισκέπτες του καλοκαιριού. Παναγιά η Κανάλα, Παναγιά η Φλαμπουριανή, Παναγιά του Νίκους, Παναγιά η Στρατηλάτισσα. Αγ. Τριάδα, Αγ. Μηνάς, Αγ. Σώστης, Αγ. Στέφανος, Άγ. Σάββας, Αγ. Ακίνδυνοι, Αγ. Καλλιόπη κ.α . 130 ξωκλήσια λάμπουν ολόλευκα στο φως του καλοκαιριού, δίνοντας τη χαρά στους προσκυνητές, επισκέπτες του νησιού , ν’ ατενίζουν από ψηλά τη γαλάζια θάλασσα, ν ανάψουν ένα κερί – ευχαριστώ, στο Δημιουργό μας. Όταν διαβείς το μονοπάτι για την εκκλησιά της Παναγιάς Κανάλας λησμονείς ό.τι σε πληγώνει, αφήνεσαι στη γαλήνη του τοπίου, στο άρωμα του πεύκου, οδηγείσαι στην ανοιχτή πόρτα της εκκλησιάς…οι ντόπιοι κάθε πρωινό ξεκινούν την ημέρα τους από ένα προσκύνημα στη δική τους Παναγιά!.. και χαίρονται να σου πουν πως οι πρόγονοί τους ,ψαράδες ,μια νύχτα στο κανάλι ανάμεσα Κύθνου και Σερίφου ζήσαν το θαυμαστό γεγονός της εύρεσής της. Μαζεύοντας τα δίχτυα τους, γεμάτα ψάρια, είδαν φως μεγάλο, ολόλαμπρο στηθάλασσα!..ζήτησαν βοήθεια από την Παναγιά, πλησίασαν στο φως που ήταν σα δάδα και πλάι του ένα ξύλο… σαν έβγαλαν το ξύλο είδαν τη μισή εικόνα, λένε οι ντόπιοι. Την άλλη μισή τη βρήκαν την επόμενη ημέρα λίγο παραέξω από τη Κύθνο, μέσ’ το κανάλι..τα δυό κομμάτια της εικόνας λέει η παράδοσή τους έσμιξαν αμέσως…και είναι αλήθεια αν δε προσέξεις, δε φαίνεται η ρωγμή σχεδόν καθόλου της εικόνας!..αγιογραφήθηκε από τον ιερέα Αγιογράφο Εμμανουήλ Σκορδίλη το 1565, Κρητικής σχολής η τεχνοτροπία. Οι ντόπιοι λένε πως είχε θαυμάσει την Αγιογράφηση της εικόνας ο Φώτης Κόντογλου, σ ένα του πέρασμα από τη Κύθνο. Οι ψαράδες ανέβασαν την εικόνα στη Δρυοπίδα, θέλοντας να φτιάξουν εκκλησιά στη Χάρη της, αλλά ονειρεύτηκαν τη Παναγιά – να με πάτε σπίτι μου!…να τους λέει…Έτσι έχτισαν τη πρώτη μικρή εκκλησιά της, που αργότερα το 1869 έχτισαν στη θέση της την εκκλησιά που βλέπουμε σήμερα.
Ονομάστηκε Κανάλα, από το σημείο εύρεσής της, όπως και ο οικισμός. Πλάι της, στ ακρωτήρι, το εκκλησάκι της Αγ. Καλλιόπης. Η Παναγιά η Κανάλα τιμάται το Δεκαπενταύγουστο, με μεγάλο πανηγύρι και αναπαράσταση της εύρεσης της εικόνας. Έσφυζε από κόσμο ο οικισμός, αλλά το χειμώνα ελάχιστοι οι μόνιμοι κάτοικοι, μετρημένοι, ίσως, στο ένα χέρι…πεντακάθαρα, φρεσκοβαμένα τα σπίτια τους. Ετοίμαζε ο σύλλογό τους και τα κελάκια, πλάι στην εκκλησιά, για φιλοξενία των μελών τους. Κατεβαίνεις 100 σκαλιά για τη παραλία Αντώνηδες, ή διαβαίνεις ένα μονοπάτι για το Αμμουδάκι, κλειστή παραλία, σα πισίνα, κάτω σχεδόν από την εκκλησιά, κυρίως οι ντόπιοι κατεβαίνουν. Παραδίπλα η Μεγάλη άμμος ,χωράει όλο το νησί, με πολλά ενοικιαζόμενα δωμάτια. Οι επισκέπτες ελάχιστοι στην απλωμένη αμμουδιά, η πρωινή θάλασσα ” γλυκύτατη “…μόνος όμως δεν είσαι.. κάθεσαι στο παγκάκι,πλάι στ αλμυρίκι και από παντού, στο κορμό πάνω, κάτω, πλάι , σε κοιτάζουν σαυρούλες.. Αλλάζεις παγκάκι, αλμυρίκια, πάλι σαύρες μικρές, σα να θέλουν τη συντροφιά σου. Σκέφτομαι την ονομασία της Κύθνου, στην Αρχαιότητα, ως Οφιούσα, όμως φίδι δεν είδα πουθενά, ευτυχώς..Σαυρούσα !..ναι!. Σίγουρα και Οφιούσα κοιτάζοντας τα πέτρινα χωρίσματα των χωραφιών, κάποιοι κάποτε είχαν σπουδαία κτηνοτροφία, αυτή η υπερβόσκηση ερήμωσε τα βουνά της. Στις λαγκαδιές όμως βλέπεις δεντρύλια, συκιές, αμυγδαλιές, τη πάλη της ζωής να ανθίσει, να καρπίσει..Τα βράδυα στη πλατεία της Κανάλας τα τραγούδια και οι χοροί καλά κρατούν..προετοιμάζεται ο σύλλογος για το μέγαλο πανηγύρι της Χάρης της. – ναρθείτε και το Πάσχα, στο “Συχώριο “, βρε άντε και στη ” Κούνια “..μου λέει μια κυρία, τρυφερά, καθώς φωτογραφίζω την εκκλησιά. Έτσι έμαθα για το έθιμο τους, έθιμο του Μ. Σαββάτου, πάνε στην εκκλησία ψητά, κρασιά, ψωμιά, τα “διαβάζει” ο παπάς, για τις ψυχές των χαμένων ανθρώπων τους κι ύστερα τα προσφέρουν στους επισκέπτες…ή όλοι μαζί ντόπιοι και επισκέπτες σε κοινό τραπέζι και κάπου ψηλά, οι ανακουφισμένοι πρόγονοί τους…η μελαγχολία αυτής της Μεγάλης ημέρας θα φέρει τη χαρά της Λαμπρής! με χορούς και γλέντια..κρατάει ακόμη το έθιμο της “κούνιας”.Βάζουν μια κούνια στη μέση, ξύλινη, οι νέοι χορεύουν με παραδοσιακές στολές, ” κουνιούνται. Όποιος αποφασίσει να κουνήσει κάποια, έχει αποφασίσει τη δέσμευσή του!..- έτσι παντρεύτηκα το Νικολό..με κούνησε, στη κούνια..τα τηρούσαμε παλιά..τώρα; χαρές νάχουν τα παιδιά..
Τρεις αδελφές.
Η Παναγιά η Φλαμπουριανή
κι η Παναγιά η Κανάλα
κι η Στρατηλάτισσα η Κυρά
τρεις αδελφές και ζούσανε
με τη μεγάλη αγάπη.
Τρεις αδελφές και μια καρδιά.
Μα ο χωρισμός είναι κακός
και το έχε γειά φαρμάκι
και για να ζουν πάντα μαζί
τις εκκλησιές τους χτίσανε
τρεις αδελφές και κείνες
κοντά κοντά, καρσί καρσί.
Η Παναγιά η Φλαμπουριανή
κι η Παναγιά η Κανάλα
κι η Στρατηλάτισσα η κυρά
τρείς αδελφές και ζούσανε
με τη μεγάλη αγάπη.
Τρεις αδελφές και μιά καρδιά.
Κωστής Παλαμάς.
Γραμμένο στην είσοδο του περίβολου της εκκλησιάς, από τον πολιτιστικό τους σύλλογο. Ο μεγάλος ποιητής μας “προσκύνησε” τη Παναγιά μας με απλά λόγια καρδιάς, ” ενώνοντας “τις τρείς εκκλησιές της Χάρης της. 
Κάθεται στην αυλή του ο κύριος Νίκος κοιτάζοντας τη θάλασσα – αλόζι κυρά μου, αλόζι!..Η ντοπολαλιά τους, αλόζι ή ραχάτι…- πάγαιε Καταφύι..Εκείνος το μεσημεριανό του ραχάτι..εμένα μ έστελνε στο Καταφύγιο ή Καταφύγι, σπήλαιο. Έβλεπε πως σ’ αυτό το τετραήμερο ήθελα να “αγκαλιάσω” όλο το νησί..Θυμόταν από τους γονείς του, ακούσματα, πως παλιά γιορτάζανε τη Λαμπρή μέσα στο πανέμορφο σπήλαιο. 
Καταφύγιο του πληθυσμού από τους πειρατές,τους Φράγκους, Τούρκους αλλά και στον β Παγκόσμιο πόλεμο. Νιώθεις εκεί μέσα κάτι ίδιαίτερο, σα την ανάσα ενός κυνηγημένου.. Δαιδαλώδεις διαδρομές, μικρές άπλες, βάθη απόμακρα, σταθερή δροσιά, σταλαγμίτες, σταλακτίτες καταστραμμένοι από την εξόρυξη σιδήρου, στα παλαιότερα χρόνια, αλλά και ιδιόρρυθμες δημιουργίες σταλακτιτών με ονόματα, π.χ “Μέδουσα ή χταπόδι “,”αρκουδάκι”..κ.α.
Τούνελ, αφημένα εργαλεία εξορύξεων, αρχαίοι χείμαρροι, ” μικρή πιάτσα”, “μεγάλη πιάτσα”..εδώ άναβαν φωτιές, γιορτάζαν τη Λαμπρή!.μοναδικής ομορφιάς, με μήκος που φτάνει ως τις Λεύκες, την άλλη πλευρά του νησιού, αλλά όχι για απλούς επισκέπτες. Στη θέση “γουρνάκι” ο ξεναγός μας είπε για το νερό που παίρναν οι ντόπιοι και θεραπευόντουσαν..έτρεχε λιγοστό και μυστήριο!. Εξάλλου η Κύθνος “ακούει” και στ όνομα Θερμιά, με τα γνωστά ιαματικά της λουτρά. ” Αλόζι ” πια από Κύθνο, μια επόμενη φορά ελπίζω να ταξιδέψω στη βόρεια πλευρά της, με τα Αρχαία της, το κάστρο της Ωρυάς,τη μεσαιωνική της πρωτεύουσα, το Βρυόκαστρο, κ.α Αποχαιρετώντας την μ ένα κερί στους Αγίους Ακίνδυνους, μικρό εκκλησάκι, πάνω στο λιμάνι, οι Άγιοι Ανεμπόδιστος, Πηγάσιος, Ελπιδοφόρος, Αφθόνιος, Ακίνδυνος, φύλακες του λιμανιού και των ναυτικών.
Είναι πολύ κοντά μας η Κύθνος και πολύ μακριά από την αγχωτική καθημερινότητά μας. Ευλογία Παναγιάς να έχουμε τη χαρά μιας ολιγοήμερης επίσκεψης.
