Ευαγγελία Βαλάτα Τσιάμα
Φιλόλογος –Ιστοριοδίφης
Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του μεγάλου μας ποιητή, πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2021, το πρώτο Διεθνές Φεστιβάλ «Άγγελος Σικελιανός». Αυτό έγινε στο πλαίσιο ενός νέου, φιλόδοξου πολιτιστικού θεσμού, ο οποίος τιτλοφορείται «Ημέρες Δελφικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Έχει ως στόχο να γίνει ένα Διεθνές Πνευματικό Φόρουμ, ένας μόνιμος θεσμός, που θα προάγει την σύγχρονη Δελφική Ιδέα και θα αποτελέσει σημείο συνάθροισης ανθρώπων του πνεύματος από όλα τα μέρη της Γης. Ένας χώρος άντλησης απόψεων και ζύμωσης ιδεών απέναντι στις προκλήσεις της Ανθρωπότητας.
Με την υποστήριξη των Περιφερειών Αττικής, Ιονίων Νήσων, Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδας και του ΕΟΤ για 30 ημέρες, από τις 11 Ιουνίου έως τις 11 Ιουλίου 2021, πραγματοποιήθηκαν πολιτιστικές εκδηλώσεις σε έξι περιοχές που έζησε και έδρασε ο ποιητής: Δελφούς, Συκιά (Κορινθίας), Λευκάδα, Σαλαμίνα, Αίγινα και Αθήνα.
Ο Άγγελος Σικελιανός, ποιητής, συγγραφέας και δραματουργός, υπήρξε μια από τις εμβληματικές μορφές της πνευματικής μορφής της χώρας μας, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα.
Χαρισματική και πληθωρική προσωπικότητα, τιμήθηκε με 5 υποψηφιότητες για Νόμπελ Λογοτεχνίας (τη δεύτερη από κοινού με το στενό του φίλο Νίκο Καζαντζάκη) και άφησε την τελευταία του πνοή στην κλινική «Η Παμμακάριστος» της Αθήνας στις 19 Ιουνίου 1951.
«Τώρα η Ελλάδα άδειασε…» είχε πει ο Ν. Καζαντζάκης, μετά τον θάνατο του Σικελιανού.
- Η εφημερίδα μας είχε κάνει ένα αφιέρωμα μνήμης στον Άγγελο Σικελιανό πάλι με την επιμέλεια της Ευαγγελίας Βαλάτα Τσιάμα στις 20 Μαρτίου του 2009
Άγγελος Σικελιανός – Ο δικός μας Άνθρωπος
Ίσως υπάρχουν ακόμη Κηφισιώτες που θυμούνται τον ποιητή και τη σύζυγό του Εύα ν’ απολαμβάνουν τον περίπατό τους στους βαθύσκιωτους δρόμους της Κηφισιάς ή «θερινό σινεμαδάκι» στην «Μπομπονιέρα» (από τους πρώτους στην Ελλάδα,1919).
«Το ζεύγος Σικελιανού, κινούμενο από το ίδιο αίσθημα φυσιολατρίας, έζησε κατά καιρούς, σε διάφορα ελληνικά μέρη, όπου φαινόταν ότι επρόκειτο να ριζώσουν, όπως στη Λευκάδα, στη Συκιά της Κορινθίας, στη Σαλαμίνα, στην Κηφισιά, στους Δελφούς». (Μιχ. Περάνθης, Ποιητική Ανθολογία, 1954).
Το ιδιαίτερης παιδείας οικογενειακό του περιβάλλον και η «ιδιόμορφη» φύση της γενέτειράς του Λευκάδας άφησαν, αναμφισβήτητα, έντονα τα σημάδια τους στο έργο του Α.Σ.
Σημαντικό όμως γεγονός για την εξέλιξή του αποδεικνύεται ο γάμος του (1907) με την ελληνικής παιδείας, Αμερικανίδα Εύα Πάλμερ που αρέσκονταν να ντύνεται με αποκλειστικά αρχαιότροπα ρούχα, φτιαγμένα με φυσικές ίνες και χειροποίητα σανδάλια, πράγμα που παραξένευε τους Κηφισιώτες.
Ο Άγγελος Σικελιανός ήταν 23 ετών όταν παντρεύτηκαν εκείνη στα 33. Τον είχε συναντήσει
στο σπίτι της Ισιδώρας Ντάνγκαν το 1906. Εντυπωσιασμένη από την προσωπικότητά του, ενστερνίστηκε ολόψυχα τα οράματά του για τη Δελφική Ιδέα, δηλαδή για «την αποκατάσταση της Παγκόσμιας Ενότητας μέσω της Ποίησης, ιδιαίτερα μέσω της Ποίησης – Πράξης». Του συμπαραστάθηκε με συγκινητική αφοσίωση, «μεταβλήθηκε σε ιέρεια της ποίησής του και του έδωσε, χρηματοδοτώντας τις Δελφικές γιορτές, την ευκαιρία μιας τεράστιας ώθησης και προβολής σε ευρεία πνευματική κλίμακα».
Το 1909 εκδίδει τη συλλογή «Ο Αλαφροΐσκιωτος» (52 αυτόνομα ποιήματα), σταθμό για τα νεοελληνικά γράμματα. Πρόκειται για έναν «παραληρητικό ύμνο στη Φύση, έναν ύμνο στον Άνθρωπο, σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο».
Σήμερα, εκατό χρόνια αργότερα, που το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής είναι καυτό και ο μεταμοντερνισμός τείνει να καλύψει μεγάλες παραδοσιακές μορφές των γραμμάτων μας, είναι βέβαια επιτακτική η ανάγκη μιας εκ νέου προσέγγισης και επαναπροσδιορισμού της σχέσης και της θέσης του ανθρώπου με τη (και στη) φύση, με μια παράλληλη όμως τόνωση της ιστορικής μας μνήμης σχετικά με αυτή τη σχέση.
Με αυτό το σκεπτικό άλλωστε το ΥΠΕΧΩΔΕ οργάνωσε πρόσφατα στην Κηφισιά, στη βίλα Καζούλη, την ενδιαφέρουσα, πρωτότυπη, ημιυπαίθρια πολιτιστική παρέμβαση «Art & Nature», που είχε στόχο να προβληματίσει τον πολίτη, να τον βοηθήσει να δει το περιβάλλον με άλλα… μάτια, να τον συμφιλιώσει με την έννοια της ατομικής του
ευθύνης και να τον παρακινήσει ν’ αναλάβει ο ίδιος δράση. Και με το ίδιο σκεπτικό η διευθύντρια της Εθνικής μας Πινακοθήκης, ιστορικός τέχνης Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα άρχισε την ξενάγησή μας στο χώρο με την ανάγνωση του ποιήματος «Παν», του Α.Σ., από τη συλλογή του «Ο Αλαφροΐσκιωτος». Με το δικό της παραστατικό τρόπο κατάφερε να μας μεταφέρει το άμεσο και ρωμαλέο φυσιοκρατικό αίσθημα, «την παγανιστική λατρεία» με την οποία ο Σικελιανός ύμνησε την ελληνική φύση.
Ας γυρίσουμε όμως πάλι πίσω, πριν από εκατό χρόνια. Μετά το γάμο τους, το ζεύγος Σικελιανού αρχίζει μεγάλα ταξίδια στην Ελλάδα και το εξωτερικό και ο ποιητής συγγράφει σειρά άρθρων με βασικό πυρήνα την παγκόσμια ενότητα.
Η «συνειδητοποιημένη απ’ όλους» αξία της ενότητας, η Δελφική Ιδέα του Σικελιανού (προάγγελος της ΚτΕ και του Ο.Η.Ε., αλλά με κύριο βάρος την πνευματικότητα) ήταν δράση που είχε παγκόσμια απήχηση, χάρις κυρίως στην προσπάθεια της Εύας.
Όχι μόνο τον εμψυχώνει αλλά βασικά οργανώνει τις Δελφικές Γιορτές (1927 και 1930).
Πληθώρα προσωπικοτήτων παρακολούθησε τα εγκαίνια, το Μάιο του 1927, μεταξύ των οποίων ο Εμμ. Μπενάκης (πέθανε το 1929) και η σύζυγός του Βιργινία. Η επιτυχία ήταν λαμπρή.
Η Εύα όχι μόνο διέθεσε όλες τις δυνάμεις της (οργανώτρια, σκηνοθέτης, χορογράφος, ενδυματολόγος) για την πραγματοποίηση των Δελφικών Γιορτών, αλλά και την περιουσία της. Η μάστιγα της οικονομικής κρίσης που συγκλόνισε την Αμερική, από τα μέσα του Οκτώβρη του 1929, έπληξε τελικά και τα οράματα του ζεύγους και η Εύα, κατεστραμμένη οικονομικά ανεχώρισε για την Αμερική το 1933 για να επιστρέψει μόλις το 1952, όταν έμαθε το θάνατο του ποιητή (1951) και να πεθάνει από καρδιακή προσβολή παρακολουθώντας παράσταση στους Δελφούς.
Τάφηκε εκεί, δίπλα στο Σικελιανό.
Ας μου επιτραπεί μια μικρή παρέμβαση στη ροή του λόγου μου για να θυμηθούμε ότι το 1977 (στα 50χρονα των Δελφικών Γιορτών) ο τότε πρωθυπουργός Κων/νος Καραμανλής ίδρυσε το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών με στόχο «να καταστεί θεσμός που θα εκφράζει τα ιδεώδη, τις πολιτιστικές αξίες, ακόμη και τους προβληματισμούς της σύγχρονης Ευρώπης». Στην επέτειο των 30 χρόνων από της ιδρύσεώς του (1977-2007), 22 και 23 Ιουλίου, πληθώρα προσωπικοτήτων από διεθνή πανεπιστήμια, πολιτικοί, συγγραφείς και οικονομολόγοι κατέθεσαν τις απόψεις τους, παρουσία του προέδρου
της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Zose Manuel Barroso. Εκεί ήταν και το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Π.Κ. του Δήμου Κηφισιάς, με ξεναγό την εμπνευσμένη,
καθηγήτρια – ιστορικό του τμήματος «Αρχαιολογικές Διαδρομές», κα Λένα Μανούσου.
Μετά την αναχώρηση της Εύας, ο Α.Σ. δεν φαίνεται να έχει εκδοτική δραστηριότητα, δεν παύει όμως να στοχάζεται, να γράφει, να δίνει διαλέξεις και να μετέχει της πνευματικής ζωής του τόπου. Τον συναντάμε συχνά στη συντροφιά του καθηγητή τότε της Φιλοσοφίας του Δικαίου, Κων/ντίνου Τσάτσου και της συζύγου του Ιωάννας, αδελφής Γιώργου Σεφέρη, όλων πιστών φίλων της Κηφισιάς.
Έντονη ήταν η πνευματική ζωή των πρώτων χρόνων της 10ετίας του ’30, διακόπηκε όμως «άδοξα» μετά την επανάσταση του Βενιζέλου, το Μάρτη του ’35. Ακολούθησε η δίωξη του φιλελεύθερου κόσμου και, μέσα σε μια γενική ατμόσφαιρα αγωνίας, επικρατούσε κλίμα φανατισμού και μισαλλοδοξίας.
-1936
• 18 Μαρτίου απέθανε ο Ελ. Βενιζέλος.
• 13 Απριλίου απέθανε ο πρωθυπουργός Δεμερτζής (ο μόνος ίσως που θα μπορούσε να επιβάλει διαλλακτική πολιτική).
• 17 Μαρτίου απέθανε ο Παναγής Τσαλδάρης.
• 4 Αυγούστου ο Βασιλεύς Γεώργιος έδωσε στον Μεταξά το δικαίωμα να διαλύσει τη Βουλή!
Στην Ευρώπη με την άνοδο του Φύρερ Χίτλερ και την επανάσταση του Φράνκο στην Ισπανία οι άνεμοι του πολέμου σηκώνονται απειλητικοί και σαρώνουν σταδιακά όλον τον κόσμο.
Ταραγμένα χρόνια!
Τα καλοκαίρια ο ποιητής μας κατέφευγε στην ηρεμία της φύσης της Κηφισιάς ή της Σαλαμίνας. Εκείνο το καλοκαίρι του 1936 «συχνά ακούγονταν η μηχανή μιας μπενζίνας» που έφερνε τον Α.Σ. από τη Φανερωμένη στην Αίγινα, όπου τότε παραθέριζε το
ζεύγος Τσάτσου.
«Καθισμένοι στον κήπο, μέσα στα δένδρα, τον ακούαμε ν’ απαγγέλει με τη βαθειά φωνή
του. Τα παιδιά της Αίγινας σκαρφαλωμένα στη μάνδρα του περιβολιού άκουγαν κι αυτά.
Και οι ψαράδες καθισμένοι στα πεζούλια.
Ο Σικελιανός κατείχε τη θεία χάρη της ποίησης. Όπως τον γνώρισα, καθημερινό βίωμά του είχε το υψηλό. Ποτέ δεν έχανε τη συνείδηση μιας αποστολής. Η μυστικιστική του παιδεία ήταν ανεξάντλητη. Έτσι φανταζόμουνα τους αρχαίους μύστες. … Δεν ήθελε ούτε στιγμή να χάσει τη θεία ουσία του κόσμου. Πίστευε στη μυστική του αρμονία. Ένιωθε στα μεγάλα και στα καθημερινά το βαθύτερο νόημα της ζωής…..
Ο Γιώργος (σ.σ. Σεφέρης) και ο Κωστάκης (σ.σ. Τσάτσος) εκείνο το καλοκαίρι συνδέθηκαν
πολύ μαζί του».
(Ιωάννας Τσάτσου, «Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης, Εστία, 1973)
O Άγγελος Σικελιανός επισκεπτόταν πάντα στη γιορτή του Αγ. Δημητρίου την οικία Γκίκα για το φημισμένο γαλακτομπούρεκο της μητέρας Γκίκα.
Στην Κηφισιά συνήθιζε να συχνάζει τις μεσημεριανές ώρες στα ζαχαροπλαστεία που υπήρχαν τότε, του Μιλάνου και του Σεργιάννη, «τα οποία ελάμπρυνε με την παρουσία του».
«Λεβεντάνθρωπος» αλλά «απροσπέλαστος και δύσκολα εξερευνητός» για τους πολλούς, με μια «έντονη συναίσθηση της μοναδικότητάς του και του ρόλου του», ο Α.Σ. είχε «καρδιά φλογερή» με αίσθημα της γλώσσας «ζωντανό και πλούσιο» (Σπ. Μελάς).
Σαν έπιασε στα χέρια του χειρόγραφα του μεγάλου μας καραγκιοζοπαίχτη Σωτήρη Σπαθάρη (από τη 10ετία του ’20 στην Κηφισιά) είπε στο ζωγράφο Νάκη (που επίσης κατοικούσε στ’ Αλώνια):
«Για μένα απομνημονεύματα είναι του Μακρυγιάννη και του Σπαθάρη. Να μου τον φέρεις να τον γνωρίσω». Έτσι άρχισε μια μεγάλη φιλία. Από το Αρχείο του Α.Σ. που ανήκει στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, σταχυολόγησα πρόσφατα μια επιστολή του Φώτη Κόντογλου, στην οποία, μετά την προσφώνηση «Ευγενέστατε φίλε», ζητά από το Σικελιανό να μεσολαβήσει στον Γ. Πεσμαζόγλου για την αγιογράφηση του οικογενειακού παρεκκλησίου της Αγίας Ειρήνης (Στροφυλίου και Π. Τσαλδάρη). Στις σημαντικές αυτές τοιχογραφίες, τέλη 10ετίας του ’30, ο Κόντογλου αλλάζει ύφος και παρουσιάζει «επιρροές από την παρακαταθήκη της ελληνικής τέχνης και τα πορτραίτα του Φαγιούμ» (Νίκος Ζιάς).
• Τον Ιούνιο του 1940, αφού ζήτησε τη συγκατάθεση της Εύας (είχαν χωρίσει στο μεταξύ), ο Α.Σ. παντρεύτηκε την Άννα Καμπανάρη – Καραμάνη (20 χρόνια μικρότερή του) και τελείωσε το οριστικό γράψιμο της τραγωδίας «Σίβυλλας» «ένα σάλπισμα ελευθερίας ενάντια στους κάθε λογής κατακτητές».
• Τα χρόνια της Κατοχής, στην Αίγινα, την οποία επισκεπτόταν με την κόρη του Κωστή Παλαμά, Ναυσικά, συνδέθηκε ιδιαίτερα με τον Γ. Μαγκλή και τον Καζαντζάκη, τον οποίο αποκαλούσε «αδελφό».
• Το Φεβρουάριο του 1943, ο Α.Σ. αποχαιρέτησε τον Παλαμά, την ημέρα της κηδείας του, βροντοφωνάζοντας:
«Ηχήστε, οι σάλπιγγες… Καμπάνες βροντερές,
δονήστε, σύγκορμη τη χώρα, πέρα ως πέρα…
Βογγήστε, βούκινα πολέμου… Οι ιερές
σημαίες, ξεδιπλωθήτε στον αέρα!
Σ’ αυτό το φέρετρο, ακουμπά η Ελλάδα!…»
Με το θαυμάσιο αυτό ποίημα – εμβατήριο οδήγησε «τις χιλιάδες των Ελλήνων που είχαν συγκεντρωθεί στο Α’ Νεκροταφείο να ψάλλουν, μπροστά στο σκήνωμα
του νεκρού, ενώ γύρω τους παραμόνευαν οι αντιπρόσωποι των δύο κατακτητών, τον Ύμνο της Ελευθερίας»
(Μιχ. Περάνθης).
• Το 1946 ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης προτάθηκαν για το Nobel λογοτεχνίας.
• Μάιος του 1949. Θέατρο «Αλίκη» τότε, στην Πλατεία Καρύτση, τα φώτα της ράμπας άναψαν πάνω στη σκηνή. Ο ποιητής της Δελφικής Ιδέας, ο άνθρωπος, ο οποίος έγραψε το «Μήτηρ Θεού (1917) πρόβαλλε το επιβλητικό ανάστημά του.
Πώς ήταν τότε ο ποιητής, στα 65 του; Πόσο μπορούσε να εμπνεύσει ακόμα τους νέους; Ας μου επιτραπεί να χρησιμοποιήσω τα λόγια του εξαιρετικού συγγραφέα Μένη Κουμανταρέα (από το βιβλίο του «Δυο Φορές Έλληνας», εκδ. Κέδρος):
«Λευκά μαλλιά σε μολυβιά απόχρωση πλαισίωναν ένα κάπως παχύ πρόσωπο με μάτια γλαρά, κάνοντας πόλκα στο σβέρκο. Με βήμα ανάλαφρο, θα ‘λεγες εφηβικό, κι ας
είχε κάποιο εκτόπισμα, προχώρησε και πήρε θέση όρθιος πίσω από την έδρα που ήταν στημένη στο κέντρο της σκηνής, παραμερίζοντας με περιφρόνηση το μικρόφωνο….
Φορούσε ένα λευκό πουκάμισο βγαλμένο μόλις από αστραφτερή πλύση, χωρίς σακκάκι, με μια σκούρα μπέρτα ριγμένη στους ώμους να ρίχνει μαβιές ανταύγες. Κάθε τόσο σήκωνε λίγο τα χέρια ανυπόμονα, λες και ήταν φτερούγες που πάσχιζαν να ελευθερωθούν από τα δεσμά τους….. Θα μπορούσε να είναι ένας Μεγάλος του Γένους Δάσκαλος, ένας Αρχιεπίσκοπος που λειτουργεί σε Μητρόπολη. Μητρόπολη γίνεται το μικρό Θέατρο κι οι ακροατές εκκλησίασμα. Όλοι κρέμονται από τα χείλη του.
……………………………………………………………….
Ο Σικελιανός τελειώνει την ανάγνωση (Σημ. αποσπασμάτων από διηγήματα του Θρακιώτη Βιζυηνού) τονίζοντας ότι αφορμή της ομιλίας του… προπάντων ήταν η βαθιά συναίσθηση, πως σήμερα όλοι εμείς οι νεοέλληνες… προσπαθούμε με συντρίμια να συγκολλήσουμε μια εικόνα αληθινής πνευματικής ζωής, ενώ την ίδια ώρα ζούμε στα έσχατα σημεία της πνευματικής και ηθικής μας διαίρεσης, τα πιο απομακρυσμένα απ’ τη συναίσθηση μιας ισχυρής και αυθεντικής πνευματικής αλληλεγγύης και ευθύνης. …. Ο ποιητής κλείνει με μια επίκληση στη νεότητα…».
Το ’49, ο Α.Σ. ήταν στα 65 του. Πέθανε δυο χρόνια αργότερα (1951). «… Χάθηκε πρόωρα, πάνω στη δράση του, από μια μικρή σειρά ατυχιών».
