Επιμέλεια: ΜΑΡΘΑ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
Ο Φιλοπρόοδος Σύλλογος Πολιτείας με πρωτοβουλία της προέδρου Μίνας Παντελίδου και της γραμματέως Λάουρας Αλιπράντη και με την προτροπή και συμμετοχή του αρχιτέκτονα και δημοτικού συμβούλου Πάνου Ραυτόπουλου, δημιούργησε απογευματινή ξενάγηση στην κοιλάδα του Κηφισού και του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Η συμμετοχή ήταν απρόβλεπτα μεγάλη λόγω του ενδιαφέροντος της ξενάγησης την οποία είχε αναλάβει ο δρ Στάθης Χιώτης μεταλλειολόγος-μηχανικός και πρώην διευθυντής του ΙΓΜΕ.
Αναχωρήσαμε από την πλατεία Πολιτείας που βρίσκεται κατά σύμπτωση στα δυτικά όρια του αρχαίου Δήμου Τρινεμέων, εκεί όπου ο Στράβων, ο σπουδαίος αυτός ιστορικός και γεωγράφος, προσδιορίζει τις πηγές του Κηφισού. Ο Στράβων γεννήθηκε από πλούσια οικογένεια στον Πόντο το 64 π.Χ., όπου πέθανε σε ηλικία 80 ετών. Το έργο του «Γεωγραφικά» είναι ο πιο ακριβής «παγκόσμιος Γεωγραφικός Άτλας» της εποχής του. Με τις περιηγήσεις του και τις έρευνές του σε κείμενα της εποχής ήθελε, εκτός των άλλων, να αντιπαραβάλει τις γεωγραφικές περιγραφές του Ομήρου και να αποδείξει ότι ήταν ρεαλιστικές, όπως πίστευε.
Ο οικισμός του αρχαίου Δήμου Τρινεμέων βρισκόταν στις πλαγιές της Πεντέλης, εκεί που ξεκινάει ένας βασικός παραπόταμος του Κηφισού, το ρέμα Κοκκιναρά. Οι πλούσιες πηγές του Κοκκιναρά ήταν λοιπόν ο λόγος για τον οποίο ο Στράβων θεώρησε ότι από εδώ πηγάζει ο Κηφισός.
Στην πρώτη μας στάση στις Αδάμες, στη συμβολή των οδών Ποταμού και Λακωνίας, απολαύσαμε τη θέα προς το βαθύ και καταπράσινο ποτάμι και την Πάρνηθα. Ο πλάγιος απογευματινός φωτισμός στόλιζε με χρυσές, σμαραγδένιες και πορφυρές ανταύγειες τα πλατάνια της κοιλάδας, τους θάμνους και τα κοκκινοχώματα στις απότομες πλαγιές. Εδώ ο Κηφισός είναι μυστηριακός με βάθος που φθάνει τα πενήντα μέτρα και σε σημείο περί τα δύο χιλιόμετρα προς τα ανάντη από τη συμβολή με το ρέμα των «Τρινεμέων» του Στράβωνα. Είναι το γνωστό μας Ρέμα Κεφαλαρίου που συνεχίζει το ρου του αλλάζοντας ονόματα: Ρέμα της Πύρνας, της Γκόλφης στη συνέχεια και τελικά ρέμα Καλυφτάκη που συμβάλλει με τον Κηφισό στις εγκαταστάσεις καθαρισμού λυμάτων.
Αφού λοιπόν ο Κηφισός επεκτείνεται στις Αδάμες, προς τα ανάντη της προηγούμενης συμβολής Καλυφτάκη, το ρέμα Κοκκιναρά είναι απλά ένας παραπόταμος και όχι ο ίδιος ο Κηφισός. Το ποτάμι στις Αδάμες τροφοδοτείται από το ρέμα Φασίδερι, που διασχίζει την Εκάλη και φθάνει μέχρι τη Σταμάτα.
Για τον Κηφισό προσθέτει ο Στράβων ότι διασχίζει τον Ελαιώνα, στη διασταύρωση με την Ιερά οδό περνάει κάτω από τη γέφυρα των γεφυρισμών της πομπής των Ελευσινίων, εκβάλει στο Φαληρικό, είναι χειμαρρώδης, αλλά το θέρος ξηραίνεται.
Η γέφυρα ανασκάφηκε πρόσφατα σε βάθος οκτώ μέτρων στο σταθμό Ελαιώνας του Μετρό και περιέργως απέχει περί τα 600 μέτρα από τον σύγχρονο Κηφισό.
Τα ιζήματα λοιπόν που διαβρώνει ο Κηφισός στις υψηλότερες περιοχές είναι αυτά που δομούν νέα γόνιμη γη που φιλοξένησε το Βοτανικό και τον Ελαιώνα της αρχαιότητος, αλλά και των νεότερων ακόμη χρόνων που περιγράφουν εντυπωσιασμένοι οι πρώτοι περιηγητές της Αττικής.
Στην επόμενη στάση μας, στο τέρμα της οδού Μυρτιάς στις Αδάμες, βρεθήκαμε μέσα στην κοιλάδα του ποταμού, σε μαγευτικό φυσικό περιβάλλον με πλατάνια, σπάρτα και αγριολούλουδα. Πολλοί διερωτήθηκαν γιατί δεν έχει διαμορφωθεί εδώ ένα μονοπάτι, ούτε ένα περίπτερο στο χώρο αυτό που είναι ιδανικός για την περιβαλλοντική εκπαίδευση των νέων.
Αναζητώντας απολιθώματα στον Κηφισό, με λίγη τύχη εντοπίσθηκε το 1999 τμήμα από χαυλιόδοντα προϊστορικού ελέφαντα μέσα στα κοκκινοχώματα, κοντά στο Νοσοκομείο των Αγίων Αναργύρων στο Πανόραμα. Η ανασκαφή του έγινε με ιδιαίτερη επιμέλεια από ερευνητές του Παλαιοντολογικού Μουσείου του ΕΚΠΑ, υπό την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Μιχάλη Δερμιτζάκη.
Πώς εξηγείται η παρουσία του εδώ; Είναι απλά ένα ακόμη απολίθωμα της Πικερμικής πανίδας που είναι παγκόσμια γνωστή από το 1835 και περιλαμβάνει πιθήκους, σαρκοφάγα, προβοσκιδωτά, ερπετά, αντιλόπες και άλλα. Εκτός από το Πικέρμι, απολιθώματα της Πικερμικής πανίδας έχουν βρεθεί επίσης στα Κιούρκα και στα Λιόσια στη θέση Πύργος της Βασιλίσσης.
Τα ζώα της Πικερμικής πανίδας ήταν μετανάστες από την Αφρική και την Ασία που πέρασαν στην ηπειρωτική Ελλάδα πάνω από γέφυρα ξηράς στο Αιγαίο πριν δέκα εκατομμύρια χρόνια τουλάχιστον. Τότε το κλίμα ήταν θερμότερο και υγρότερο, ο Κηφισός δεν είχε σχηματισθεί ακόμη και στο σημερινό λεκανοπέδιο της Αττικής υπήρχαν λίμνες, από το Περιστέρι και το Νέο Ηράκλειο μέχρι την Καλογρέζα και την Ραφήνα. Στις λίμνες αυτές σχηματίσθηκαν τα κοιτάσματα λιγνίτη που εξορύχτηκαν στα ομώνυμα λιγνιτωρυχεία μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα.
Πριν έξι εκατομμύρια χρόνια συνέβη στη Μεσόγειο κάτι απροσδόκητο που προκάλεσε την εξαφάνιση της Πικερμικής πανίδας. Τα στενά του Γιβραλτάρ έκλεισαν, η Μεσόγειος μετατράπηκε σε αλμυρή λίμνη, οπότε σε μεγάλο βαθμό αποξηράνθηκε και το κλίμα άλλαξε δραματικά. Αυτό οδήγησε στην ξήρανση των δασών και της πλούσιας χλωρίδας που συντηρούσαν την Πικερμική πανίδα, η οποία έτσι αφανίστηκε. Τα βουνά απογυμνώθηκαν από τα δάση και το εδαφικό τους κάλυμμα διαβρώθηκε. Έτσι σχηματίσθηκαν τα κοκκινοχώματα του Κηφισού και της ευρύτερης περιοχής, μέσα στα οποία εγκλωβίσθηκαν Πικερμικά απολιθώματα. Ο αποκλεισμός της Μεσογείου από τον Ατλαντικό κράτησε περί τις πεντακόσιες χιλιάδες χρόνια.
Στο Πανόραμα, κατά μήκος της οδού Αλεξάνδρας, βόρεια από τις εγκαταστάσεις Mazda, ακολουθήσαμε την πορεία τμήματος του Αδριάνειου Υδραγωγείου που περνάει υπόγεια κάτω από τον Κηφισό και το ρέμα Καλυφτάκη. Επισκεφθήκαμε επίσης το αρχικό τμήμα του υδραγωγείου στο Ολυμπιακό Χωριό, όπου έχουν διατηρηθεί τα φρέατα, αλλά και κανάλια που μετέφεραν νερό στη σήραγγα του υδραγωγείου από τις πηγές της Πάρνηθας. Το αρχαίο υδραγωγείο που ξεδίψασε την Αθήνα από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι τα μέσα του 20ου αξίζει να αποτελέσει αντικείμενο επόμενης ανταπόκρισης.
