Του Δρ Ιωάννη Ελ. Διονυσιώτη*
Η οστεοπόρωση από την πλευρά της συμπτωματολογίας, είναι συνήθως, ένα σιωπηλό νόσημα, ιδίως στα αρχικά στάδια της. Αυτό έχει ως συνέπεια την καθυστερημένη διάγνωση. Υπό αυτή την προϋπόθεση πρέπει να αντιμετωπίζεται έγκαιρα πριν εκδηλώσει συμπτώματα.
Είναι γεγονός πως οι γυναίκες παγκοσμίως αναγνωρίζουν την σοβαρότητα της οστεοπόρωσης. Από έρευνα του Διεθνούς Ιδρύματος Οστεοπόρωσης προέκυψε πως το 93% συμφωνεί ότι είναι μια σοβαρή κατάσταση, αλλά εξακολουθούν να μην αναγνωρίζουν τον προσωπικό τους κίνδυνο για εμφάνιση της νόσου. Οκτώ στις 10 γυναίκες δεν πιστεύουν ότι βρίσκονται σε κίνδυνο για εμφάνιση οστεοπόρωσης. Όσον αφορά τις γυναίκες που υποφέρουν από οστεοπόρωση δήλωσαν πως αναγνωρίζουν πια την ανάγκη της έγκαιρης παρέμβασης και το 72% των γυναικών αυτών είπαν ότι θα είχαν λάβει προληπτική αγωγή αν γνώριζαν ότι ήταν σε κίνδυνο αλλά δεν είχαν αρκετή πληροφόρηση σχετικά με τη φαρμακευτική αγωγή. Είναι λοιπόν το μέλλον των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών «εύθραυστο»;
Οι ιατροί από τη μεριά τους θεωρούν την οστεοπόρωση ένα από τα ενδιαφέροντα σημεία – κλειδιά για την υγεία των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών. Το 97% των γιατρών τοποθετούν την πρόληψη του πρώτου σπονδυλικού κατάγματος σαν τον κύριο στόχο τους στη αντιμετώπιση της οστεοπόρωσης. Ένα μεγάλο ποσοστό των γιατρών ,πάνω από 20% , αναφέρουν ότι η έλλειψη χρόνου περιορίζει τον αριθμό των πλήρων ιστορικών, που λαμβάνουν. Το αποτέλεσμα αυτών είναι η θεραπευτική αγωγή να μη δίνεται όσο νωρίς πρέπει.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ;
Οστεοπόρωση είναι η σκελετική διαταραχή πού χαρακτηρίζεται από μειωμένη οστική αντοχή προδιαθέτοντας ένα άτομο σε αυξημένο κίνδυνο κατάγματος. Η οστική αντοχή ενσωματώνει την οστική πυκνότητα και την οστική ποιότητα.
Η οστεοπόρωση μας βλάπτει με τα κατάγματα. Τα συνηθέστερα συμβαίνουν στη σπονδυλική στήλη, στο ισχίο και στον καρπό. Η εμφάνιση των παθολογικών αυτών καταγμάτων, δηλαδή της θραύσης των οστών με ασήμαντες πτώσεις ή και ακόμα χωρίς κανένα τραυματισμό, γίνεται βέβαια σε προχωρημένο στάδιο του νοσήματος. Επομένως είναι πολύ πιθανό μία γυναίκα να πάσχει από οστεοπόρωση από πολλά χρόνια και να το αγνοεί, εφ όσον ακόμα δεν έχει σπάσει κανένα οστό. Όμως δεν είναι μόνο τα κατάγματα. Η κύφωση (καμπούρα) που προκύπτει από την οστεοπόρωση επηρεάζει την εμφάνιση ,που όλοι καταλαβαίνουμε τη σημασία της στην θετική ψυχολογία της γυναίκας .Το κυριότερο όμως είναι ότι επιδεινώνει τη λειτουργία των πνευμόνων και της καρδιάς μειώνοντας τις αντοχές της.
Οι πρώτες εκδηλώσεις της οστεοπόρωσης εμφανίζονται συνήθως στον περιφερικό σκελετό στην περιοχή του καρπού (κάταγμα Colles). Αυτά τα κατάγματα είναι συνηθισμένα στις νεώτερες οστεοπορωτικές γυναίκες. Αν και οι σχετικά νέες γυναίκες δεν συνδέουν το κάταγμα αυτό με οστεοπόρωση πρέπει οπωσδήποτε να προχωρήσουν μετά το κάταγμα σε προληπτικό έλεγχο για την πάθηση.
Τα σπονδυλικά κατάγματα εμφανίζονται αργότερα με έντονο πόνο στην πλάτη και προοδευτική απώλεια του αναστήματος, που συνήθως συνοδεύεται από κύφωση, προβολή και ανύψωση της κοιλιάς και παραμόρφωση που μπορεί να προκαλέσει καρδιακή και αναπνευστική δυσλειτουργία.
Όμως η δραματικότερη και πιο επικίνδυνη εκδήλωση της οστεοπόρωσης είναι το κάταγμα του ισχίου που παρουσιάζεται σε ηλικιωμένους (μετά το 70ό έτος) και των δύο φύλων, με υπεροχή όμως των γυναικών 3 προς 1 σε σχέση με τους άνδρες. Περίπου 15000 ηλικιωμένα άτομα. σπάνε κάθε χρόνο το ισχίο στην Ελλάδα. Όλα τα άτομα αυτά πρέπει να υποβληθούν (παρά το προχωρημένο της ηλικίας τους) σε χειρουργική επέμβαση. Η θνητότητα των ηλικιωμένων αυτών ατόμων τα 2 πρώτα μετά την εγχείρηση χρόνια φθάνει το 50% λόγω επιπλοκών και μόνο το 30% των ασθενών που έπαθαν κάταγμα του ισχίου επανέρχεται στην αρχική του κινητική δραστηριότητα και την ίδια ποιότητα ζωής.
ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ
Στην Ιατρική όταν αναφερόμαστε σε παράγοντες κινδύνου σημαίνει πως όποιοι έχουν τους παράγοντες αυτούς κινδυνεύουν περισσότερο από τους άλλους να πάθουν την ασθένεια. Στην οστεοπόρωση υπάρχουν τέτοιοι παράγοντες που άλλοι δεν αλλάζουν και άλλοι αλλάζουν ή τροποποιούνται. Πιο αναλυτικά το γρήγορο σταμάτημα της περιόδου (πρόωρη εμμηνόπαυση), η κληρονομικότητα (π.χ. αν είχε η μητέρα, αν υπήρχαν στην οικογένεια πολλά κατάγματα), το φύλο (οι γυναίκες παθαίνουν οστεοπόρωση πιο συχνά από τους άνδρες) και η φυλή (οι λευκές πάσχουν συχνότερα από τις μαύρες), αποτελούν παράγοντες που δεν αλλάζουν .
Από την άλλη μεριά υπάρχουν και οι παράγοντες που αλλάζουν ή και τροποποιούνται, δηλαδή: Το χαμηλό σωματικό βάρος (οι δίαιτες βλάπτουν τα οστά), η φτωχή διατροφή σε ασβέστιο, το κάπνισμα, τα οινοπνευματώδη, η κατάχρηση καφέ, η αδράνεια και το κακό μυϊκό σύστημα και φυσικά η λήψη κάποιων φαρμάκων όπως για παράδειγμα η κορτιζόνη ,ή παθήσεις του θυρεοειδούς.
ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗΣ
- Αν πρόκειται για γυναίκα που βρίσκεται στην εμμηνόπαυση…
- Αν έχουμε πολλά αναίτια (εύκολα) κατάγματα…
- Αν έχουμε καμπουριάσει ή κοντύνει και δεν φτάνουμε τα αντικείμενα που φτάναμε παλιότερα σε ντουλάπια κ.τ.λ…
- Αν πονάμε συχνά στη μέση και στη ράχη…
ΑΠΟ ΠΟΙΑ ΗΛΙΚΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΕΙ
Η οστεοπόρωση παρουσιάζεται στις γυναίκες κυρίως μετά την εμμηνόπαυση. Παρ όλα αυτά υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που διαπιστώνουμε οστεοπόρωση σε νεώτερα άτομα, ακόμα και παιδιά. Έχει βρεθεί ότι το 30% των κοριτσιών ηλικίας 20 ετών έχει οστική πυκνότητα στα κατώτερα φυσιολογικά όρια μέχρι παθολογικά. Ο λόγος που η οστεοπόρωση προσβάλλει και νέα άτομα είναι εκτός από την ύπαρξη συγκεκριμένων νοσήματων (βασικά των ενδοκρινών αδένων) στο γεγονός ότι σε πολλά άτομα δεν κατορθώνεται να επιτευχθεί υψηλή ή έστω και φυσιολογική οστική πυκνότητα.
ΔΙΑΓΝΩΣΗ
Πάντα η διάγνωση γίνεται από το γιατρό, που παίρνει το ιστορικό και εξετάζει την /τον ασθενή. Η διάγνωση γίνεται και με ακτινογραφίες αλλά όταν φανεί στην ακτινογραφία οστεοπόρωση η απώλεια του οστού είναι μεγάλη και έχει χαθεί πολύτιμος χρόνος. Η μέτρηση της οστικής μάζας είναι το σημαντικότερο μέσο σε συνδυασμό με τη μέτρηση ειδικών δεικτών οστεοπόρωσης που περιλαμβάνουν εξετάσεις στο αίμα και στα ούρα (ασβέστιο, πρωτεΐνες και ένζυμα των οστών στο αίμα και τα ούρα ,κλπ).
Η μέτρηση της οστικής μάζας ή καλύτερα η οστική πυκνομετρία είναι μία απλή εξέταση εκτίμησης της περιεκτικότητας σε άλατα ασβεστίου στο σκελετό μας. Η εξέταση αυτή έχει πλέον παγκόσμια καθιερωθεί σαν ο απλούστερος και ασφαλέστερος τρόπος για την έγκαιρη διάγνωση της οστεοπόρωσης και για το λόγο αυτό είναι εξαιρετικά δημοφιλής. Με την οστική πυκνομετρία εκτιμάται η παρούσα κατάσταση των οστών και ειδικότερα ο κίνδυνος εμφάνισης οστεοπορωτικών καταγμάτων. Εκτός από άτομα με συγκεκριμένα νοσήματα (π.χ. λήψη κορτιζόνης) η οστική μέτρηση είναι ιδιαίτερα ωφέλιμο να γίνεται σε όλες τις γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση, ειδικότερα σε αυτές που πρόκειται να αρχίσουν θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης. Τα μηχανήματα αυτά ευρίσκονται σε Δημόσια Νοσοκομεία αλλά κυρίως σε ιδιωτικά εργαστήρια. Η μέτρηση συνταγογραφείται από ειδικούς γιατρούς και εγκρίνεται από τα ασφαλιστικά ταμεία.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) έχει διαμορφώσει τα ακόλουθα κριτήρια διάγνωσης της οστεοπόρωσης με βάση το Τ-score της μέτρησης οστικής πυκνότητας (BMD) σε οποιοδήποτε σημείο του σκελετού. Η εξέταση θεωρείται φυσιολογική αν το T-score είναι μεγαλύτερο του -1 δηλαδή για παράδειγμα -0,5 ή 1 . Από το -1 έως το -2,5 το αποτέλεσμα της εξέτασης χαρακτηρίζεται ως οστεοπενία ,δηλαδή το σκαλοπάτι πριν την οστεοπόρωση, και από -2,5 και κάτω π.χ. -3,ή -3,5 κτλ. είναι οστεοπόρωση.
ΠΟΙΟΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΝ ΤΗΝ ΟΣΤΙΚΗ ΤΟΥΣ ΜΑΖΑ
- Μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες κάτω των 65 ετών που έχουν έναν ή περισσότερους παράγοντες κινδύνου (εκτός της εμμηνόπαυσης) που αναφέρθηκαν.
- Γυναίκες μεγαλύτερες των 65 ετών ανεξάρτητα από παράγοντες κινδύνου.
- Ηλικιωμένοι άνδρες.
- Μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες που παρουσίασαν κάταγμα.
- Γυναίκες υπό μακροχρόνια θεραπεία (ή θεραπεία υψηλών δόσεων) με κορτιζόνη.
- Πριν την έναρξη, ή για την τροποποίηση της θεραπείας για οστεοπόρωση.
ΠΡΟΛΗΨΗ
Είναι σημαντικό για την πρόληψη της οστικής πυκνότητας να γίνει κατανοητή η έννοια της κορυφαίας οστικής πυκνότητας. Με τον όρο αυτό εννοούμε τη μεγίστη ποσότητα οστίτη ιστού που αποκτά ο σκελετός μας την περίοδο της ωρίμανσής του. Χρονικά αυτό επιτυγχάνεται μέχρι την ηλικία των 25 ετών. Όσο λοιπόν λιγότερο οστό καταφέρει να αποκτήσει ο αναπτυσσόμενος σκελετός τόσο μεγαλύτερη πιθανότητα έχει να πάθει οστεοπόρωση, ειδικά μετά την εμμηνόπαυση. Αιτίες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη υψηλής κορυφαίας οστικής πυκνότητας είναι η κληρονομικότητα, η πλούσια διατροφή με ασβέστιο (βασικά με γαλακτοκομικά προϊόντα), η έντονη σωματική άσκηση και η αποφυγή ασθενειών που επηρεάζουν τα οστά. Τέλος δεν πρέπει να αγνοούμε ότι κίνδυνο ανάπτυξης οστεοπόρωσης έχουν και οι άνδρες, βασικά λόγω της ύπαρξης επιβαρημένου οικογενειακού ιστορικού οστεοπόρωσης.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ
Ένα παιδί χρειάζεται 800 mg ασβεστίου την ημέρα, ένας έφηβος 1200 και ένας ενήλικας περίπου 1000 mg. Μετά την εμμηνόπαυση μειώνεται η ικανότητα του εντέρου να απορροφήσει το ασβέστιο και απαιτείται μεγαλύτερη ημερήσια πρόσληψη (περίπου 1500 mg). Κύρια πηγή ασβεστίου είναι τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Στη σωστή διατροφή παίζει επίσης σημαντικό ρόλο η επαρκής πρόσληψη της βιταμίνης D. Συνήθως επαρκής σύνθεση βιταμίνης D γίνεται απλά με την έκθεση του σώματος στoν ήλιο. Όμως μπορεί να ληφθεί και από τροφές όπως εμπλουτισμένα γαλακτοκομικά, κρόκος αυγού, ψάρια και συκώτι. Στη μέση και κυρίως την τρίτη ηλικία υπάρχει ανάγκη επαρκούς λήψης βιταμίνης D και ασβεστίου. Σε περίπτωση που αυτό δεν γίνεται επαρκώς με φυσικό τρόπο συνιστάται η σύγχρονη λήψη συμπληρωμάτων (π.χ. 1000 mg ασβεστίου και 800 IU βιταμίνης D3).Η μια στις τρεις γυναίκες και νεαρές κοπέλες λαμβάνουν τη μισή από την απαιτούμενη καθημερινή ποσότητα ασβεστίου που απαιτείται για την ανάπτυξη αλλά και τη διατήρηση υγιών οστών.
ΑΣΚΗΣΗ
Η φυσική δραστηριότητα είναι ζωτικής σημασίας για την υγεία των οστών. Στην παιδική και εφηβική ηλικία η άσκηση είναι σημαντική για την επίτευξη της μέγιστης οστικής πυκνότητας έως και την ηλικία των 25 ετών, τόσο σε άντρες όσο και σε γυναίκες. Στην ενήλικη ζωή ο στόχος της άσκησης ,όσον αφορά την οστεοπόρωση, είναι να διατηρηθεί η οστική πυκνότητα και να μειωθεί ο ρυθμός απώλειας οστικής πυκνότητας με την αύξηση της ηλικίας .Σε ηλικιωμένους στόχο αποτελεί η πρόληψη των πτώσεων.
Πριν ξεκινήσει οποιοδήποτε πρόγραμμα ασκήσεων, πρέπει να προηγηθεί ιατρικός έλεγχος, ώστε να εξασφαλιστεί η ασφάλεια της υγείας του αθλούμενου. Η άσκηση αρχίζει με χαμηλούς ρυθμούς που αυξάνονται σταδιακά. Υπάρχουν συγκεκριμένες ασκήσεις που βοηθούν:
- Στην πρόληψη της οστεοπόρωσης συνιστώνται:
- Ασκήσεις φόρτισης :δηλαδή ασκήσεις κατά τις οποίες τα οστά στηρίζουν το βάρος του σώματος και πρέπει να πραγματοποιούνται σε όρθια θέση αρκετές φορές εβδομαδιαίως (περπάτημα: βάδιση 15 λεπτών, τζόκινγκ, χορός).
- Ασκήσεις ενδυνάμωσης κορμού, άνω και κάτω άκρων (βαράκια χειρός, λάστιχα) και προπόνηση αντοχής 2 φορές την εβδομάδα. Η άσκηση οφείλει να έχει διάρκεια από 20-30 λεπτά την ημέρα, να γίνεται 3 φορές την εβδομάδα, με 1-3 σετ σε κάθε άσκηση και 8-12 επαναλήψεις.
- Έχω οστεοπόρωση. Ποιες ασκήσεις γυμναστικής είναι κατάλληλες;
Στα πρώιμα στάδια της οστεοπόρωσης:
- Συνδυασμός ασκήσεων φόρτισης π.χ. βάδιση για 15 λεπτά (1500 μέτρα) και ασκήσεων ενδυνάμωσης σε καρέκλα και ποδήλατο ή αεροβικές ασκήσεις σε καθιστή θέση για 15 λεπτά.
- Ασκήσεις ενδυνάμωσης των μυών της ράχης και των κοιλιακών και ισορροπίας οι οποίες βελτιώνουν τον πόνο και μειώνουν τον κίνδυνο πτώσεων.
Στην προχωρημένη οστεοπόρωση :
- Αποφεύγονται οι ασκήσεις φόρτισης (λόγω του κινδύνου των καταγμάτων από πτώση) .
- Ήπιες ασκήσεις σε καθιστή θέση (αεροβικές ή ποδήλατο χωρίς αντίσταση)
- Αεροβικές ασκήσεις στο νερό είναι ιδανικές, γιατί το νερό μειώνει τον κίνδυνο των πτώσεων, αναπτύσσει την ευλυγισία και η άσκηση γίνεται με την αντίσταση του νερού.
- Έχουν ένδειξη οι ασκήσεις στάσης και ισορροπίας καθώς και ήπιες ασκήσεις ενδυνάμωσης της ράχης.
Η ευεργετική επίδραση της άσκησης διαρκεί μόνο όσο υπάρχει δραστηριότητα (αναστρέψιμη). Επίσης συνδυάστε δραστηριότητες όπως η κηπουρική/τένις/χορός.
ΦΑΡΜΑΚΑ
Τα οιστρογόνα ανακουφίζουν τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης και έχουν ευεργετικά αποτελέσματα στην διατήρηση της οστικής μάζας. Βοηθούν στην πρόληψη της μετεμμηνοπαυσιακής οστεοπόρωσης .Είναι θεραπεία 1ης εκλογής σε γυναίκες με εμμηνόπαυση κάτω των 48 ετών αλλά σήμερα αποτελούν θεραπεία 2ης εκλογής σε μετεμμηνοπαυσιακή οστεοπόρωση γιατί η χρήση τους έχει κινδύνους. Οι κίνδυνοι αυτοί είναι η ανάπτυξη καρκίνου του ενδομητρίου (πράγμα που αποφεύγεται με σύγχρονη χορήγηση προγεσταγόνων και τεχνητή εμμηνορυσία), η ανάπτυξη ορμονοεξαρτώμενου καρκίνου του μαστού και η θρομβοεμβολική νόσος. Όλες οι γυναίκες που υποβάλλονται σε ορμονική θεραπεία υποκατάστασης πρέπει να υποβάλλονται σε τακτικό μαστολογικό έλεγχο κυρίως με μαστογραφία.
Μία μεγάλη πρόοδος τα τελευταία χρόνια είναι η δημιουργία φαρμάκων (SERMS, ραλοξιφένη, βαζεδοξιφαίνη) που ενώ βοηθούν στην αποφυγή της οστεοπόρωσης και την μείωση της χοληστερίνης, δεν έχουν δράση στους μαστούς και τη μήτρα. Με τον τρόπο αυτό ελπίζεται η βελτίωση της συμμόρφωσης στη θεραπεία των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών.
Τα διφωσφονικά (Αλενδρονάτη, Ριζεδρονάτη, Ιμπαδρονάτη, Zoλενδρονικό οξύ). Αναστέλλουν την οστική απώλεια καταστρέφοντας τους οστεοκλάστες. Τα διφωσφονικά απορροφώνται πολύ δύσκολα από το έντερο, για το λόγο δε αυτό απαιτείται να λαμβάνονται με άδειο στομάχι και μεγάλη ποσότητα νερού. Η ανοχή στα διφωσφονικά έχει βελτιωθεί ακόμα περισσότερο με την εβδομαδιαία χορήγηση της αλενδρονάτης και της ριζεδρονάτης, τη μηνιαία της ιμπαδρονάτης και την ετήσια του ζολενδρονικού οξέος (η έγχυση του ζολενδρονικού οξέος γίνεται σε νοσοκομειακό περιβάλλον). Μειώνουν την πιθανότητα κατάγματος στη σπονδυλική στήλη και το ισχίο.
Μια σημαντική εξέλιξη στην θεραπεία της οστεοπόρωσης είναι η χορήγηση των οστεοπαραγωγικών φαρμάκων. Εκπρόσωπος της ομάδας αυτής φαρμάκων είναι η τεριπαρατίδη (1-34 παραθορμόνη) η οποία αναφέρεται ότι μπορεί να αυξήσει την οστική μάζα κατά 10% το χρόνο. Έχει ένδειξη για τη θεραπεία σοβαρής οστεοπόρωσης. Τελευταία εξέλιξη στην αντιμετώπιση της οστεοπόρωσης είναι η χρήση βιολογικών παραγόντων (δενοσουμάμπη). Πρόκειται για ισχυρό αντιοστεοκλαστικό φάρμακο που απαιτεί υποδόρια έγχυση στην κοιλιά 2 φορές το χρόνο (υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις).
Πέρα όμως από αυτά, για τις γυναίκες, η καλύτερη θεραπεία για την οστεοπόρωση είναι αυτή που θα έχει την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια που θα εξασφαλίζει την μακροχρόνια συμμόρφωση. Μόνο τότε θα υπάρξει διατήρηση της οστικής μάζας και πρόληψη των καταγμάτων.
ΜΗΝΥΜΑΤΑ
- Ο οστεοπορωτικός ασθενής συνειδητοποιεί το γεγονός ότι πάσχει από ένα χρόνιο νόσημα και ζητά να βρει ένα γιατρό εμπιστοσύνης που θα αναλάβει την περίπτωσή του.
- Η γυναίκα τόσο σαν μητέρα, γιαγιά ή θεία μπορεί να παίξει ένα καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση καλών υγιεινοδιαιτητικών συνηθειών όλων των μελών της οικογένειας.
- Η άσκηση προσφέρει πλαστικότητα στις μεγάλες ηλικίες και τα οφέλη υπάρχουν σε όποια ηλικία και αν αρχίσουμε (πάντα υπό ιατρική παρακολούθηση) αλλά θα πρέπει να ενθαρρύνεται η φιλοσοφία της μακροχρόνιας άσκησης κατά τη διάρκεια της ζωής.
- Είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη μας τους διαφορετικούς παράγοντες κάθε ενήλικα, όπως την ηλικία, την ορμονική και διατροφική κατάσταση, γιατί και οι παράγοντες αυτοί παίζουν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της οστικής υγείας.
- Η ολοκληρωμένη θεραπεία της οστεοπόρωσης στηρίζεται στο τρίπτυχο φάρμακο – άσκηση – διατροφή.
* Ο Δρ. Ιωάννης Ελ. Διονυσιώτης είναι Φυσίατρος – Ιατρός Αποκατάστασης, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, Επιμελητής Α’, 1η Κλινική Φυσικής Ιατρικής και Αποκατάστασης, Εθνικό Κέντρο Αποκατάστασης ΕΚΑ, Ίλιον, Αθήνα, Κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στη Γηριατρική, Μετεκπαιδευθείς στη Γερμανία στην Πρώιμη Αποκατάσταση (Τηλ. 6946 469759).
